Van Zelfportretten tot Selfies: De Evolutie van Zelfexpressie in de Kunst
Door Nana Japaridze
In 1660 schilderde Rembrandt zichzelf met een meedogenloze eerlijkheid. In dit zelfportret laat hij elke groef en elke rimpel van zijn leeftijd zien. Tegen die tijd had hij verlies en faillissement gekend, en zijn vermoeide blik lijkt bijna doordrenkt van pijnlijke introspectie. Rembrandt maakte meer dan veertig zelfportretten gedurende zijn leven – eigenlijk hield hij een visueel dagboek bij op doek. Eeuwen later richtte Vincent van Gogh de “camera” op zichzelf op een vergelijkbare manier. Zijn Zelfportret met verbonden oor uit 1889 vereeuwigt de bandage en bontmuts na zijn beruchte inzinking. Beide kunstenaars behandelden het zelfportret als een serieuze kunstvorm, niet als een vluchtige oefening in ijdelheid.
Ook Frida Kahlo verweefde in de twintigste eeuw rijkdom aan symboliek in haar zelfbeelden. In een beroemd schilderij uit 1940 hangt een kolibrie aan haar doornenketting – een symbool voor wedergeboorte en hoop – terwijl een zwarte kat dreigend maar speels achter haar opduikt, als een soort ondeugende onheilsaankondiger. Kahlo zei ooit: “Ik schilder zelfportretten omdat ik zo vaak alleen ben, omdat ik de persoon ben die ik het beste ken.” Haar werk toont dat het gezicht van een kunstenaar al lang vóór sociale media verhalen, iconen en zelfs humor kon dragen.
Vandaag de dag kan vrijwel iedereen zijn eigen fotograaf zijn. In Rembrandts tijd konden alleen getrainde schilders een zelfportret maken – nu draagt iedereen dat vermogen simpelweg in zijn broekzak dankzij de smartphone. Naar schatting maken we wereldwijd zo’n miljoen selfies per dag. De drang is niet verdwenen: zoals een museumdirecteur het treffend formuleerde – “al vijf eeuwen lang voelen mensen de behoefte om beelden van zichzelf te maken en te delen; het enige wat veranderd is, is de manier waarop we dat doen.” Met andere woorden: de eeuwenoude traditie van artistieke zelfreflectie is simpelweg digitaal geworden.
Musea én publiek doen enthousiast mee. Instagram-campagnes zoals #MuseumSelfieDay moedigen bezoekers aan om grappige selfies te maken naast beroemde kunstwerken. Kunstinstellingen organiseren zelfs hele tentoonstellingen rondom het fenomeen selfie. Zo toonde Londen in 2017 From Selfie to Self-Expression, een overzicht van zelfportretten van Rembrandt tot Cindy Sherman. En een centrum in Vermont organiseerde The Art of the Selfie, met werk van onder anderen Sherman en Marina Abramović. In dit soort shows vervaagt de grens tussen “hoge kunst” en de alledaagse Instagram-foto bewust. (Ironisch genoeg hebben kunstenaars zoals Abramović óók “no selfie”-tentoonstellingen georganiseerd – telefoons moesten in kluisjes, zodat bezoekers eindelijk eens echt naar het doek keken!)
Tegenwoordig wemelt het in musea van de mensen die selfies maken. Een curator merkte op dat selfie-cultuur “met afstand de meest expansieve vorm van visuele communicatie is … we kunnen het als culturele instelling niet negeren.” Op sociale media doen gewone bezoekers vrolijk mee (denk aan Barack Obama in die beroemde groepsselfie – zo iconisch dat hij zelfs in tentoonstellingen terechtkwam). Steeds meer musea richten hun ruimtes actief selfie-vriendelijk in, met strategisch geplaatste spiegels of speelse tekstbordjes naast kunstwerken. Eén hashtag kan een museumzaal binnen enkele dagen vullen met vrolijke zelfportretmakers – bewijs dat de traditie van het zelfportret het atelier allang voorbij is.
Veel vooraanstaande hedendaagse kunstenaars hebben de selfie-tijd omarmd – of er juist speels mee gespeeld. Enkele voorbeelden:
Cindy Sherman – Als kameleon van zelfbeeld verraste Sherman de kunstwereld in 2017 toen zij haar ooit privé Instagram openbaar maakte. Haar feed bevat bizarre gefilterde selfies (ziekenhuisscènes, bloemenfilters) die een duistere spiegel vormen van onze tijdsgeest vol zelfobsessie. Sherman pionierde het concept van de ‘selfie’ eigenlijk al ver vóór sociale media, en haar Instagram-beelden zitten vol humor, rolspel en verkleedkunst.
Ai Weiwei – Deze activist-kunstenaar gebruikt selfies en snapshots als protestinstrument. Hij post alledaagse foto’s en sinds 2015 honderden beelden van vluchtelingen op de vlucht. In 2017 toonde een galerie in Amsterdam zelfs zijn Instagram-feed: de tentoonstelling #SafePassage liet zijn telefoonsnapshots van vluchtelingenkampen zien naast sculpturen, waardoor socialmediabeelden veranderden in installaties.
Marina Abramović – De grande dame van de performancekunst heeft een wisselende relatie met selfies. Ze zei ooit: “Instagram is geen kunst,” maar omarmt technologie inmiddels toch. In 2019 lanceerde ze The Rising, een klimaatapp waarin haar digitale avatar vastzit in een smeltende ijstank. Gebruikers moeten duurzame acties beloven (lichten uit, recyclen) om haar virtuele zelf te redden. Een slimme draai: haar eigen beeld wordt een oproep tot verandering, een brug tussen performance en interactie.
Chuck Close – Beroemd om zijn enorme rasterportretten, dreef Close fotografie tot het uiterste. Hij maakte talloze Polaroids en foto’s (ook van zichzelf), die hij vervolgens vierkant voor vierkant naschilderde. Het resultaat oogt als gigantische gepixelde selfies – je herkent de geportretteerde (vaak hijzelf of vrienden) pas wanneer je een paar stappen achteruit doet. In zekere zin maakte Close al “high-art selfies” lang voordat het woord bestond.
Al deze kunstenaars laten zien dat de geest van de selfie – spelen met identiteit, media en de blik op het zelf – de basis kan vormen voor serieuze kunst. Sommige werken nodigen de toeschouwer zelfs uit om zelf onderdeel te worden, waardoor de lens letterlijk op het publiek wordt gericht. De camera in je hand is tegenwoordig gewoon een extra penseel of rekwisiet.
Uiteindelijk is aan zelfportrettering niets wezenlijk nieuws – alleen de hulpmiddelen zijn veranderd. Van de stille spiegels in Rembrandts atelier tot Kahlo’s symbolische dieren, van Shermans geënsceneerde personages tot een iPhone boven een museumvloer: mensen zijn, vijf eeuwen later, nog steeds gefascineerd door hun eigen beeld. De camera heeft het proces versneld en universeel gemaakt, maar de menselijke drang om beelden van onszelf te creëren en te delen is onveranderd krachtig.
Door Nana Japaridze
In 1660 schilderde Rembrandt zichzelf met een meedogenloze eerlijkheid. In dit zelfportret laat hij elke groef en elke rimpel van zijn leeftijd zien. Tegen die tijd had hij verlies en faillissement gekend, en zijn vermoeide blik lijkt bijna doordrenkt van pijnlijke introspectie. Rembrandt maakte meer dan veertig zelfportretten gedurende zijn leven – eigenlijk hield hij een visueel dagboek bij op doek. Eeuwen later richtte Vincent van Gogh de “camera” op zichzelf op een vergelijkbare manier. Zijn Zelfportret met verbonden oor uit 1889 vereeuwigt de bandage en bontmuts na zijn beruchte inzinking. Beide kunstenaars behandelden het zelfportret als een serieuze kunstvorm, niet als een vluchtige oefening in ijdelheid.
Ook Frida Kahlo verweefde in de twintigste eeuw rijkdom aan symboliek in haar zelfbeelden. In een beroemd schilderij uit 1940 hangt een kolibrie aan haar doornenketting – een symbool voor wedergeboorte en hoop – terwijl een zwarte kat dreigend maar speels achter haar opduikt, als een soort ondeugende onheilsaankondiger. Kahlo zei ooit: “Ik schilder zelfportretten omdat ik zo vaak alleen ben, omdat ik de persoon ben die ik het beste ken.” Haar werk toont dat het gezicht van een kunstenaar al lang vóór sociale media verhalen, iconen en zelfs humor kon dragen.
Vandaag de dag kan vrijwel iedereen zijn eigen fotograaf zijn. In Rembrandts tijd konden alleen getrainde schilders een zelfportret maken – nu draagt iedereen dat vermogen simpelweg in zijn broekzak dankzij de smartphone. Naar schatting maken we wereldwijd zo’n miljoen selfies per dag. De drang is niet verdwenen: zoals een museumdirecteur het treffend formuleerde – “al vijf eeuwen lang voelen mensen de behoefte om beelden van zichzelf te maken en te delen; het enige wat veranderd is, is de manier waarop we dat doen.” Met andere woorden: de eeuwenoude traditie van artistieke zelfreflectie is simpelweg digitaal geworden.
Musea én publiek doen enthousiast mee. Instagram-campagnes zoals #MuseumSelfieDay moedigen bezoekers aan om grappige selfies te maken naast beroemde kunstwerken. Kunstinstellingen organiseren zelfs hele tentoonstellingen rondom het fenomeen selfie. Zo toonde Londen in 2017 From Selfie to Self-Expression, een overzicht van zelfportretten van Rembrandt tot Cindy Sherman. En een centrum in Vermont organiseerde The Art of the Selfie, met werk van onder anderen Sherman en Marina Abramović. In dit soort shows vervaagt de grens tussen “hoge kunst” en de alledaagse Instagram-foto bewust. (Ironisch genoeg hebben kunstenaars zoals Abramović óók “no selfie”-tentoonstellingen georganiseerd – telefoons moesten in kluisjes, zodat bezoekers eindelijk eens echt naar het doek keken!)
Tegenwoordig wemelt het in musea van de mensen die selfies maken. Een curator merkte op dat selfie-cultuur “met afstand de meest expansieve vorm van visuele communicatie is … we kunnen het als culturele instelling niet negeren.” Op sociale media doen gewone bezoekers vrolijk mee (denk aan Barack Obama in die beroemde groepsselfie – zo iconisch dat hij zelfs in tentoonstellingen terechtkwam). Steeds meer musea richten hun ruimtes actief selfie-vriendelijk in, met strategisch geplaatste spiegels of speelse tekstbordjes naast kunstwerken. Eén hashtag kan een museumzaal binnen enkele dagen vullen met vrolijke zelfportretmakers – bewijs dat de traditie van het zelfportret het atelier allang voorbij is.
Veel vooraanstaande hedendaagse kunstenaars hebben de selfie-tijd omarmd – of er juist speels mee gespeeld. Enkele voorbeelden:
Cindy Sherman – Als kameleon van zelfbeeld verraste Sherman de kunstwereld in 2017 toen zij haar ooit privé Instagram openbaar maakte. Haar feed bevat bizarre gefilterde selfies (ziekenhuisscènes, bloemenfilters) die een duistere spiegel vormen van onze tijdsgeest vol zelfobsessie. Sherman pionierde het concept van de ‘selfie’ eigenlijk al ver vóór sociale media, en haar Instagram-beelden zitten vol humor, rolspel en verkleedkunst.
Ai Weiwei – Deze activist-kunstenaar gebruikt selfies en snapshots als protestinstrument. Hij post alledaagse foto’s en sinds 2015 honderden beelden van vluchtelingen op de vlucht. In 2017 toonde een galerie in Amsterdam zelfs zijn Instagram-feed: de tentoonstelling #SafePassage liet zijn telefoonsnapshots van vluchtelingenkampen zien naast sculpturen, waardoor socialmediabeelden veranderden in installaties.
Marina Abramović – De grande dame van de performancekunst heeft een wisselende relatie met selfies. Ze zei ooit: “Instagram is geen kunst,” maar omarmt technologie inmiddels toch. In 2019 lanceerde ze The Rising, een klimaatapp waarin haar digitale avatar vastzit in een smeltende ijstank. Gebruikers moeten duurzame acties beloven (lichten uit, recyclen) om haar virtuele zelf te redden. Een slimme draai: haar eigen beeld wordt een oproep tot verandering, een brug tussen performance en interactie.
Chuck Close – Beroemd om zijn enorme rasterportretten, dreef Close fotografie tot het uiterste. Hij maakte talloze Polaroids en foto’s (ook van zichzelf), die hij vervolgens vierkant voor vierkant naschilderde. Het resultaat oogt als gigantische gepixelde selfies – je herkent de geportretteerde (vaak hijzelf of vrienden) pas wanneer je een paar stappen achteruit doet. In zekere zin maakte Close al “high-art selfies” lang voordat het woord bestond.
Al deze kunstenaars laten zien dat de geest van de selfie – spelen met identiteit, media en de blik op het zelf – de basis kan vormen voor serieuze kunst. Sommige werken nodigen de toeschouwer zelfs uit om zelf onderdeel te worden, waardoor de lens letterlijk op het publiek wordt gericht. De camera in je hand is tegenwoordig gewoon een extra penseel of rekwisiet.
Uiteindelijk is aan zelfportrettering niets wezenlijk nieuws – alleen de hulpmiddelen zijn veranderd. Van de stille spiegels in Rembrandts atelier tot Kahlo’s symbolische dieren, van Shermans geënsceneerde personages tot een iPhone boven een museumvloer: mensen zijn, vijf eeuwen later, nog steeds gefascineerd door hun eigen beeld. De camera heeft het proces versneld en universeel gemaakt, maar de menselijke drang om beelden van onszelf te creëren en te delen is onveranderd krachtig.
Aanverwante artikels
Populair, Kunstenaars - March 29, 2023
De Speelse Werken van Nobuyoshi Araki: Hoogtepunten en Foto's uit een Erotisch Dagboek
Verken de prikkelende wereld van Nobuyoshi Araki, Japan’s iconische fotograaf. Ontdek zijn betoverende werken vol erotiek en culturele reflectie. Lees Meer
Gerelateerde Werken Goor U Geselecteerd
Weiwei Ai
History Of Bombs, 2020
Editie / Print
Offset printen
GBP 2,450
Chuck Close
Self Portrait / Pulp / Pochoir, 2000
Editie / Print
Gemengde techniek.
USD 29,500
Tracey Emin
Hurt Heart, 2022
Editie / Print
Lithografie
GBP 12,900